De Pijp.

Een Amsterdamse volkswijk.

© J. Geus
April 2020.

Inleiding

De Amsterdamse stadswijk "de Pijp" is een typische volkswijk die rond het jaar 1900 aan de Zuidkant van het oorspronkelijke centrum van Amsterdam gebouwd is.

In dit dokument wil ik, als bewoner van de Pijp, de lezer wat wetenswaardigheden over de opbouw van de wijk meegeven...


De Ferdinand Bolstraat gezien in noordelijke richting ter hoogte van de Albert Cuypstraat.

Globale topografie van de wijk.

De wijk "de Pijp" ziet er ruwweg uit als een rechthoek die aan alle zijde door waterwegen begrensd is. De wijk kan daar door alleen via bruggen betreden worden.
De volgende waterwegen begrenzen de wijk:
  • Aan de Noordkant de "Singelgracht" met als straat langs het water de Stadhouderskade.
  • Aan de Zuidkant het "Amstelkanaal" met als straat langs het water de Jozef Israëlskade.
  • Aan de Westkant de "Boerenwetering" met als straat langs het water de Ruysdaelkade.
  • Aan de Oostkant de rivier de"Amstel" met als straat langs het water de Amstelkade.
Er is in de wijk een brede straat die de wijk in Oost-Westelijke richting helemaal doorkruist en de wijk zodoende in een Noordelijk en een Zuidelijk deel verdeeld. Voor de oudere bewoners van de Pijp gold dit ook echt als een grens waarover men niet graag kwam omdat de sfeer aan de "andere" kant als heel anders beschouwd werd.
De brede straat die de wijk in Noord en Zuid verdeeld is de Ceintuurbaan.
Het Noordelijke deel van de Pijp wordt ook wel oude Pijp en het Zuidelijke deel nieuwe Pijp genoemd.

Centraal in de wijk ligt er een groen stadspark : Het Sarphatipark.

Verder zijn er in de wijk ook nog twee belangrijke straten die de wijk in Noord-Zuid richting geheel doorkruizen. Dit is aan de Westkant de Ferdinand Bol straat en meer naar het Oosten de van Woustraat. Beide zijn drukke winkelstraten waar ook tramlijnen door heen lopen.

Tussen de Ferdinand Bol,- en de van Woustraat in loopt er nog een andere straat in Noord-Zuid richting door de wijk, dit is de Van der Helststraat.
Deze straat vormt tevens de grens tussen, aan de Westzijde, het postcodegebied 1072 en aan de Oostzijde 1073.
De grens tussen de postcode gebieden 1073 aan de westzijde en 1074 aan de Oostzijde is de eerder genoemde van Woustraat.


Het Sarphatipark midden in de Pijp.

Het 'Pico' pleintje aan de Ferdinand Bolstraat.

Historisch perspectief.

Door dat de wijk uit de tijd stamt waar in Amsterdam zich in zuidelijke richting aan het uitbreiden was, is het Noordelijke deel van de wijk ouder dan het nieuwere Zuidelijke deel. Dit is duidelijk te zien aan het type huizen en het stratenpatroon.
In de tijd dat het oude deel van de Pijp rond 1900 gebouwd werd was het bestuur van de stad nog overwegend liberaal en convessioneel. Men had nog niet het idee dat een gewone arbeider ook in een fatsoenlijk huis moest kunnen wonen en bouwde zakelijk en vooral niet te duur.
Je ziet in het oudere Noordelijk deel van de Pijp dan ook veel lange smalle straten met weinig groen en mogelijkheid voor zonlicht om de straat binnen te komen. Dit is ook de reden dat de wijk de Pijp heet. Het refereert naar dunne pijpestrootjes, de straten.

Het nieuwere Zuidelijke deel van de Pijp is gebouwd rond 1930. In deze tijd heerste de opkomst en bloei van het socialisme in Amsterdam, dat ook in het bouwen terug te zien was.
Men was van mening dat de Arbeider "verheven" moest worden tot een beter mens en dat een mooie woning met veel licht daar aan toe bij kon dragen. Er zijn in die tijd, mede dankzij de toenmalige wethouder van volkshuisvesting Wibaut en visionaire architecten als Kramer, de Klerk en Berlage monumentale parkachtige wijken gebouwd, waar de mensen nu nog plezier van hebben en er graag tonnen voor over hebben om er te kunnen wonen.
Waar het grootste deel van Berlage's "Plan-Zuid" in de Stadion,- en Rivierenbuurt is gebouwd, is een klein deel er van met de beroemde architectuur van de Amsterdamse school in de Pijp gerealiseerd.

Lange smalle rechte straten.

Het stratenbeeld van, met name, de oude Pijp kenmerkt zich door lange smalle rechte straten. Deze straten lopen van Oost naar West evenwijdig aan elkaar over de volle breedte van de wijk.
Straten die ononderbroken van de Ruysdaelkade naar de Amstelkade doorlopen zijn (van Noord naar Zuid) :
  • De Govert Flinckstraat.
  • De Jan Steenstraat.
  • De Jan van der Heijdenstraat.
  • De Ceintuurbaan.
En in de nieuwe Pijp
  • De van Ostadestraat
  • De Rustenburgerstraat.
De buurten die ten Zuiden van de Rustenburgerstraat gebouwd zijn, zoals de Diamantbuurt, de P.L. Takbbuurt en de buurt rond het Cornelis Troostplein hebben allemaal een veel meer gevariëerd stratenpatroon met allerlei Hoekjes, Hofjes en Poortjes.
Een duidelijk voorbeeld van een lange smalle rechte straat: De Govert Flinckstraat.

Nèt niet lang genoeg.

Er zijn ook straten die wel aan de uiterste Oostkant beginnen maar het net niet tot de uiterste Westkant of vise-versa redden omdat zij ergens halverwege de wijk samenkomen met een andere straat, van naam veranderen of gewoon ophouden.
Straten die beginnen op de Ruysdaelkade maar niet helemaal tot de Amstelkade doorlopen zijn (van Noord naar Zuid) :
  • De Jacob van Campenstraat die in de Gerard Doustraat uitkomt.
  • De Quellijnstraat die in de Gerard Doustraat uitkomt.
  • De Daniël Stalpertstraat die op het Gerard Douplein eindigt.
  • De Saenredamstraat die al bij de Ferdinand Bolstraat eindigt.
  • De Gerard Doustraat die vlak bij de van Woustraat linksaf naar de Stadhouderskade afbuigt en daar eindigt.
    Strikt genomen komt de straat hier eigenlijk uit in de Nicolaas Berchemstraat. Een klein straatje dat de Stadhouderskade met de daar vlak achter gelegen Albert Cuypstraat verbindt.
  • De Albert Cuypstraat die na de kruising met de van Woustraat opeens Hemonylaan heet.
In het Zuidelijke deel van de Pijp zijn er een aantal straten die juist bij de Amstelkade beginnen maar ook niet helemaal tot aan de westkant van de wijk doorlopen. Dit zijn (van Noord naar Zuid):
  • De Sint Willibrordusstraat die bij de Sweelinckstraat eindigt.
  • de Kuipersstraat die bij het scholencomplex tussen de van Ostadestraat en de Rustenburgerstraat eindigt.
  • de Tolstraat die tot het Henrick de Keijserplein loopt.
  • de Lutmastraat die na het Cornelis Troostplein opeens Cornelis Trooststraat is gaan heten.

Gerard Doustraat aan het eind van de Eerste Sweelinckstraat waar de Tweede Jacob van Campenstraat zich afsplitst.

Gerard Doustraat op het monumentale punt waar de Quellijnstraat zich afsplitst.

Eerste en Tweede

Voor een aantal straten in de Pijp geldt dat de loop van de straat onderbroken wordt door een plein of park. In zo een geval houdt de straat wel zijn naam maar krijgt de straatnaam het voorvoegsel Eerste of Tweede. Hier bij wordt er altijd vanuit het Noord-Westen geteld.
Straten die ten Noorden en ten Westen van zo'n onderbreking liggen krijgen het predikaat "Eerste" en straten die ten Zuiden of Oosten van een onderbreking lopen heten "Tweede"....
Voor straten die van West naar Oost lopen zijn dit :
  • De Eerste en Tweede Jacob van Campenstraat met als scheiding het Marie Heinekeplein.
  • De Eerste en Tweede Jan Steenstraat met als scheiding het Sarphatipark.
  • De Eerste en Tweede Jan van der Heijdenstraat wiens loop het Sarphatipark eigenlijk door het midden kruist.
Van Noord naar Zuid lopende straten hier bij zijn :
  • De Eerste en Tweede van der Helststraat met als scheiding het Sarphatipark.
  • De Eerste en Tweede Sweelinckstraat met als scheiding ook het Sarphatipark.
Heel formeel gezien zou je de Ceintuurbaan eigenlijk ook moeten opdelen in een Eerste en Tweede deel, maar dat is niet het geval.

Tramlijnen in de Wijk.

Er zijn een aantal Amsterdamse tramlijnen die de Pijp doorkruizen. Dit zijn :
Lijn 3
Tram rijdt in twee richtingen over de gehele Ceintuurbaan.
Lijn 4
Tram rijdt in twee richtingen door de gehele van Woustraat.
Lijn 12
Tram rijdt aan de zuidkant van de Ferdinand Bolstraat en door het westelijk deel van de Ceintuurbaan.
Lijn 24
Tram rijdt door het noordelijke deel van de Ferdinand Bolstraat en door het westelijk deel van de Ceintuurbaan.
Metro-lijn 52
Over de hele lengte van de Ferdinand Bolstraat rijdt Metrolijn 52, de Noord-Zuidlijn, onder de grond door de wijk. Onder het Noordelijk deel van de Ferdinand Bolstraat bevindt zich het Metro station "de Pijp" met ingangen op de hoek met de Albert Cuypstraat en de Ceintuurbaan.

Trams op de Ceintuurbaan.

Kunstschilders en andere ambachtslieden.

Wat opvalt in de wijk is dat er, met name in de oude Pijp, veel straatnamen naar 17e eeuwse kunstschilders vernoemd zijn. Het zijn vaak tijdgenoten van Rembrandt waar van de schilderijen ook in het Rijksmuseum te zien zijn.
Enkele voorbeelden zijn o.a.: Gerard Dou, van der Helst, Daniël Stalpert, Ferdinand Bol, Saenredam, Frans Hals, Jan Steen, Albert Cuyp en Govert Flinck. In de nieuwe Pijp zijn hier wat schilders uit een latere periode zoals Jozef Israëls, Thérèse Schwartze, Henriëtte Ronner, Mesdag, van Helt Stocade en Karel du Jardin aan toegevoegd.
Verder zijn in het allernieuwste deel van de Pijp straten naar de 18e eeuwse schilders Pieneman, Avercamp en Vincent van Gogh vernoemd.

Er zijn echter ook een paar straten die niet naar een Hollandse meester genoemd zijn maar naar personen die zich op een ander vlak onderscheiden hebben. Hier bij horen o.a. Sweelinck, die bekent is van het componeren van (kerk)Orgelmuziek. De gebroeders Hemony en Geert van Wou die beroemde Klokkengieters waren.

Als verwijzing naar de Klokkengieter van Wou is er onlangs op een winkelruit op de hoek van de Pieter Aertz- en de van Woustraat een mooie glasschildering verschenen.
Verder ook nog Jan van der Heijden die zich naast schilderen ook met natuur en techniek bezig hield. Hij bedacht een moderne brandspuit en ontwierp de straat verlichting in Amsterdam. En Lutma, een kunstenaar die het gouden Koorhek in de Nieuwe-Kerk op de Dam gemaakt heeft.

Het stadsdeelbestuur heeft er voor gezorgd dat in alle straten die naar een 17e eeuwse schilder genoemd zijn ook een reproductie van een van de schilderijen aan de gevel in die straat is opgehangen met een korte beschrijving van de schilder.


Het Gerard Douplein met op de achtergrond de Daniël Stalpertstraat en rechts de Eerste van der Helststraat en op de voorgrond het terras van "Het Paardje".

Zuidgrens van de Pijp :
De Jozef Israëlskade met het Berlage Lyceum.

Kruip-Sluip door de wijk.

Hoewel het stratenpatroon in de Pijp voornamelijk opvalt door lange rechte straten zijn er ook een heleboel kleine tussenliggende verbindings straatjes, steegjes en poortjes.
Het is hier door mogelijk om, zonder dat je over de grote doorgaande wegen loopt, je diagonaal door de wijk te verplaatsen. Je loopt dan steeds rechts en linksafslaand door de wijk waar bij je uitendelijk weer op een brede straat aan de andere kant uitkomt.

Toen ik nog heel klein was liepen we vanuit de rivierenbuurt, waar ik toen woonde, naar de Rialto bioscoop op de Ceintuurbaan. Dit deden we nooit door de van Woustraat en de Ceintuurbaan te nemen maar begonnen in de Carrillonstraat en Zig-Zagden zo door de buurt om uiteindelijk bij de Tweede van der Helststraat op de Ceintuurbaan uit te komen.
Dat ik hier bij hoogstwaarschijnlijk door de straat heb gelopen waar ik vele jaren later zou komen te wonen kon ik toen nog niet weten....

Als ik nu, van uit mijn woning, over de Nieuwe Amstelbrug naar Amsterdam-Oost wil gaan neem ik vaak niet de van Woustraat en de Ceintuurbaan maar begin in de Lutmastraat en werk mij via allerlei verbindingsstraatjes en steegjes door de buurt om uiteindelijk bij de Sint Willibrordusstraat bij de Amstel uit te komen.

Bezienswaardigheden in de Pijp.

Door dat ook in de Pijp de prijzen van de huizen enorm gestegen zijn, zijn de oorspronkelijke sociaale woningbouw huurders uit hun buurten verdrongen en worden de huizen nu voornamelijk bewoond door kapitaalkrachtige jonge Nederlandse en buitenlandse Expat bewoners. Dit brengt met zich mee dat er in de buurt veel "Hippe" winkeltjes, terrasjes, knusse specialiteits restaurantjes en koffiebarretjes zijn gekomen.
De wijk wordt dan ook wel het "Quartier-Latin" van Amsterdam genoemd naar de "Mondaine" wijk in Parijs.
Een straat waar dit fenomeen goed zichtbaar is vind ik de Frans Halsstraat en ook op, en in de omgeving van het Gerard Douplein heerst er deze sfeer.

Enkele touristische tips voor de wijk zijn (vlgns mij):

  • De Albert Cuypstraat waar dagelijks, behalve op Zondag, de grootste dagmarkt van Nederland wordt gehouden en soms nog echt Amsterdams gesproken wordt.
  • Het standbeeld van André Hazes dat voor de vele fans nog steeds een soort bedevaartsplaats is.
  • Het bezoekerscentrum in de Pieter Lodewijk Takstraat waar alle dokumentatie over de Amsterdamse school bouwstijl te vinden is en ook rondleidingen door de buurt gegeven worden.
  • De bar op de bovenste etage van het Okura hotel. Hier heeft men een mooi uitzicht over de wijk en de rest van Amsterdam.
  • De Frans Halsstraat, met veel gezellige terrasjes en restaurants.
  • De voormalige Heineken bierbrouwerij aan de Stadhouderskade waar rondleidingen worden gegeven. De rondleiding wordt afgesloten met bierdrinken in de kelderbar !
  • De Diamant-bewerkers-huisjes in de Lutma,-en Diamantstraat.
  • Het oudste (polder)Huisje in de Pijp dat vlak bij de Amstelkade in de Rustenburgerstraat nr 8 staat.
  • Het (fictieve) woonhuis "Schilderskade 66-I" van Frits van Egters, hoofdpersoon uit het boek de Avonden van Gerard Reve op de hoek van de Jozef Israëlskade en de Diamantstraat.
  • De Eddy bar. Bruin café in de Gerard Doustraat dat altijd de stamkroeg van André Hazes is geweest. In het café veel muziek, foto's en parfinalia van de volkszanger.

Het standbeeld van André Hazes op de hoek van de Albert Cuypstraat en de Eerste Sweelinckstraat.

"Het Fluwelen eindje".

Red Light District.

Voor een bepaald soort touristen is het bezoek en lopen langs ramen in "The Red Light District" een bezienswaardigheid.
Het echte "Red Light District" in Amsterdam zijn natuurlijk "de Walletjes" in het oude centrum rond het Oudekerksplein, maar ook in de Pijp op de Ruysdaelkade tussen Albert Cuyp straat en de Eerste Jan van der Heijdenstraat is er een kleine "dependance" voor de dames.

Het stukje Ruysdaelkade waar de dames te vinden zijn heet in de volksmond: "Het Fluwelen eindje".
Weetje is ook nog dat in een van de vroege romans van schrijver Joost Zwagerman met de titel: "Vals licht" het verhaal zich juist op dit stukje van de Pijp afspeelt.